Als Vlaams kenniscentrum voor digitale en mediawijsheid ziet Mediawijs het als een kerntaak om burgers weerbaarder te maken tegen mis- en desinformatie. Het VISAVIS-project – voluit VISual and AI Disinformation Verified with Information Literacy and Citizen Science – bood ons een mooie kans om die ambitie kracht bij te zetten. In tijden waarin beeldmanipulatie en AI-gegenereerde content steeds overtuigender worden, is het belangrijker dan ooit dat mensen niet alleen toegang hebben tot betrouwbare informatie, maar ook weten hoe ze beelden en boodschappen kritisch kunnen beoordelen.
VISAVIS vertrok vanuit een duidelijke vaststelling: visuele desinformatie ondermijnt het vertrouwen in onze samenleving en voedt polarisatie. Die dynamiek werd schrijnend zichtbaar tijdens de coronapandemie en tijdens recente geopolitieke conflicten, waarin bijvoorbeeld (oorlogs)beelden uit hun context werden gehaald of AI-beelden als propaganda circuleerden. Binnen dit project bundelden we de krachten met partners uit België, Zweden en Griekenland: IMEC-DICE (projectcoördinatie), Mediawijs (media- en informatiegeletterdheid), Folkets Bio Filmpedagogerna (film- en media-educatie) en CERTH (technologiepartner).
Drie pijlers: technologie, educatie en burgerparticipatie
Het project steunde op drie sterke fundamenten die elkaar versterken:
- Een online platform
Het hart van VISAVIS was een gebruiksvriendelijk online platform met twee gratis tools om beeldmateriaal te controleren:
- De Beeld Checker, die onderzoekt of een afbeelding mogelijk AI-gegenereerd of gemanipuleerd is.
- De Video Checker, die helpt nagaan of een video uit zijn oorspronkelijke context is gehaald.
- Een citizen science-campagne
Tijdens een intensieve campagne van twee maanden gingen Belgische deelnemers zelf aan de slag. Ze verzamelden verdachte beelden, analyseerden die en werkten tegelijk aan hun eigen vaardigheden via trainingen en wekelijkse oefeningen. - Educatief materiaal
We ontwikkelden trainingsmateriaal op maat van de deelnemers. Dat materiaal verfijnen we nu op basis van hun feedback. Ook na het project blijft het publiek beschikbaar.
Deelnemers als actieve onderzoekers
Binnen de citizen science-aanpak kregen deelnemers een actieve rol als ‘onderzoeker’. Ze leerden beelden analyseren, kritische vragen stellen en hun inzichten delen tijdens de sessies. Al snel groeide het besef dat visuele desinformatie niet alleen uit AI-beelden bestaat – ook klassieke bewerking met bijvoorbeeld Photoshop kan misleidend zijn. Die vaststelling maakte duidelijk dat kritisch kijken meer vraagt dan enkel technologie. Het gaat ook om het begrijpen van context, intentie en beeldtaal.
Een sterk engagement van oudere deelnemers
Wat ons positief verraste: de campagne sprak in het bijzonder oudere deelnemers (55+) aan. Die doelgroep bleek allesbehalve afwezig in de digitale wereld. Velen toonden een sterke motivatie om bij te blijven én om hun vaardigheden verder aan te scherpen – zeker rond thema’s als online veiligheid en betrouwbaarheid. Natuurlijk waren er ook deelnemers die zich minder digitaal vaardig voelden, maar ook zij grepen de leerkansen met beide handen aan.
Opvallend was bovendien dat een aanzienlijk deel van de groep juist heel goed digitaal mee was. Voor sommigen waren de trainingen zelfs wat te basis, wat ons meteen ook met de neus op een belangrijk inzicht drukte: het stereotype van de oudere die ‘niet mee is’ klopt lang niet altijd. Deze generatie is divers, met uiteenlopende digitale ervaringen en vaardigheden, en net dát biedt kansen om hen op een gepaste manier te blijven betrekken bij digitale weerbaarheid.
Jongeren (18–34 jaar) bereiken bleek dan weer een stuk moeilijker. Nochtans zijn zij actief op de platformen waar visuele desinformatie veel circuleert. Toch boekten we vooruitgang: dankzij een samenwerking met de Arteveldehogeschool konden we een groep studenten betrekken via het vak ‘factchecking’. Een mooi bewijs dat jongeren wél gemotiveerd raken als de context aansluit bij hun leefwereld.
Praktische trainingen en wekelijkse oefeningen
Deelnemers aan de Belgische campagne volgden drie praktische trainingen. In de eerste sessie maakten ze kennis met het platform en leerden ze werken met de Beeld- en Video Checker. De tweede sessie ging dieper in op hoe we informatie consumeren, en de rol van beeld en AI daarin. In de derde sessie zoomden we in op de mechanismen en motieven achter desinformatie.
We boden elke sessie drie keer aan – één keer fysiek en twee keer online – zodat iedereen kon aansluiten op een moment dat voor hen werkte. De sessies duurden telkens anderhalf uur en werden begeleid door Louis en Zara van Mediawijs, beiden met veel ervaring in nieuws- en informatiegeletterdheid.
Daarnaast ontvingen deelnemers elke week een oefening via het platform Qualifio. De opdrachten varieerden: van het herkennen van gemanipuleerde beelden, tot het achterhalen van de context van een video of het inschatten van de motieven achter een desinformatiecampagne. Sommige oefeningen namen maar vijftien minuten in beslag, andere duurden wat langer. Na elke opdracht kregen deelnemers een duidelijke oplossing mét extra uitleg. Zo ontwikkelden ze stap voor stap hun vaardigheden en kregen ze een bredere kijk op visuele desinformatie.
Kritisch kijken naar de tools
De tools op het platform riepen niet alleen enthousiasme, maar ook zinvolle vragen op. De Beeld Checker bleek populair: de waarschijnlijkheidsscore (van ‘zwakke aanwijzingen’ tot ‘heel sterke aanwijzingen’) gaf houvast en prikkelde tot nadenken. Tegelijk vroegen deelnemers zich af hoe die score precies werd berekend en welke elementen daarbij meespeelden.
De Video Checker werkt anders: die geeft geen score, maar toont de resultaten van onder andere een omgekeerde videozoekopdracht. Hier moet de gebruiker zelf conclusies trekken. Dat moedigt kritisch denken aan, maar vroeg voor sommige deelnemers wel wat extra oefening.
Samen naar een weerbare samenleving
Na afloop van de Belgische campange gaven veel deelnemers aan dat ze zich sterker voelden in het herkennen van visuele desinformatie. Die toegenomen mediawijsheid kan op langere termijn bijdragen aan een samenleving die kritischer en bewuster met informatie omgaat. En dat is precies waar VISAVIS en Mediawijs naartoe willen: burgers versterken zodat ze zich actief, kritisch en bewust kunnen bewegen in de digitale wereld.
De relevantie van het project is glashelder. In een tijd waarin AI-content nauwelijks nog van echt te onderscheiden is, dringt zich een nieuwe uitdaging op. Wat is het grootste risico: dat we nep niet meer van echt kunnen onderscheiden, of dat we straks álles gaan wantrouwen – ook wat wél klopt? VISAVIS pleit voor waakzaamheid, maar niet voor cynisme. Kritisch denken, zonder in wantrouwen te vervallen.
Duurzame impact en de weg vooruit
De Belgische campagne liet duurzame sporen na:
- Het platform wordt verbeterd op basis van de feedback van deelnemers.
- De trainingen zijn herbruikbaar in nieuwe opleidingscontexten.
- De opgebouwde kennis wordt gedeeld, ook buiten België. Er zijn plannen om het VISAVIS-platform in andere Europese landen te introduceren, samen met onze internationale partners.
Kortom: VISAVIS liet zien hoe technologie, educatie en burgerbetrokkenheid elkaar kunnen versterken. Door samen te investeren in mediawijsheid, kritisch denken en actieve participatie, leverde dit project een waardevolle bijdrage aan een meer weerbare en geïnformeerde samenleving. Voor Mediawijs sluit VISAVIS naadloos aan bij onze missie: mensen sterker maken in een steeds veranderende digitale wereld.